Αγγελική Δαρλάση, Το παλιόπαιδο

Εικονογράφηση: Ίρις Σαμαρτζή, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα 2014

 

 

Το τελευταίο βιβλίο της Αγγελικής Δαρλάση αφηγείται την ιστορία ενός φτωχού παιδιού, μεγαλωμένου σε μια οικογένεια τραυματισμένη από την αρρώστια και την ανεργία, που αναγκάζεται, για λόγους επιβίωσης, να ενταχθεί σε μια συμμορία ανηλίκων. Από αυτή και τη συνακόλουθη εγκληματική δράση θα το σώσει ένας άντρας, ανοίγοντάς του ένα παράθυρο ελπίδας και δίνοντάς του την ευκαιρία να χαράξει έναν καινούριο δρόμο μέσα απ’ τον κόσμο της μουσικής.

Αφορμώμενη από τη δράση του ιδρυτή του El Sistema Χοσέ Αντόνιο Αμπρέου, η συγγραφέας βάζει εξαρχής τον αναγνώστη της στο ζοφερό κλίμα της καθημερινότητας του ήρωά της: η φτώχεια της οικογένειας, η αρρώστια της μάνας, η απουσία του πατέρα, κι ένα παιδί χωρίς όνομα, πρακτικά χωρίς ταυτότητα. Και χωρίς φωνή. Η πρώτη φορά που ακούμε τον μικρό να αρθρώνει λόγο είναι όταν εντάσσεται στη συμμορία Τίγρεις των Δρόμων. Εκεί μοιάζει να αποκτά και κάποιου είδους ψευδαίσθηση ταυτότητας. Η ένταξη στην ομάδα ωστόσο δεν ισοδυναμεί με την ευτυχία, το καινούριο μπουφάν που αντικαθιστά το παλιό θλιβερό παλτό του φαντάζει παράταιρο, κι η φωνή της όποιας συνείδησης, όπως εκφράζεται από τη μομφή της μητέρας, μοιάζει κι αυτή να το σπρώχνει στην παραβατική συμπεριφορά. Η εμφάνιση του άντρα που θα χαρίσει στον μικρό ένα βιολί είναι αυτή που του δίνει υπόσταση, που του επιτρέπει να χρησιμοποιήσει επιτέλους το όνομά του (Φέλιξ, Ευτυχισμένος), που τόσο αταίριαστο έμοιαζε με την προηγούμενή του κατάσταση, και να ξαναφορέσει το παλιό του γκρίζο παλτό, που μένει να του θυμίζει τις ρίζες και τις κοινωνικές αναφορές του. Η σταδιακή κλιμάκωση, σε συνδυασμό με ένα κείμενο σφιχτό, απέριττο, όπου η μια –σύντομη συνήθως– πρόταση διαδέχεται την άλλη χωρίς πισωγυρίσματα και φλυαρίες, με μικρές ωστόσο ποιητικές ανάσες, λειτουργεί καθηλωτικά χωρίς να εκβιάζει τα συναισθήματα του αναγνώστη, προξενώντας του μια υποβλητική συγκίνηση. Η επιλεκτική, έως φειδωλή, εξάλλου, εστίαση σε λεπτομέρειες, όχι μόνο δεν οδηγεί σε αφηρημένες, τεχνητές γενικεύσεις, αλλά πετυχαίνει την άμεση ταύτιση του αναγνώστη με καταστάσεις και πρόσωπα.

Η Ίρις Σαμαρτζή με χρωματικά της όπλα το ασπρόμαυρο και το κόκκινο, συνδυάζοντας σε ορισμένα σημεία σκίτσο και φωτογραφία, σε μια απόπειρα ένταξης της μυθοπλασίας στην πραγματικότητα, αποτυπώνει τη δύσκολη καθημερινότητα του παιδιού τονίζοντας με πινελιές κόκκινου χαρακτηριστικά, πράξεις, συναισθήματα, ακόμα κι αναμνήσεις. Η γνωριμία του παιδιού με τον κόσμο της μουσικής συνοδεύεται από την πιο εκτεταμένη χρήση του χρώματος, χωρίς ωστόσο η κυριαρχία του να είναι συντριπτική. Γιατί, όσο κι αν το πρώτο, βροχερό, μαυρόασπρο σαλόνι του βιβλίου μετατρέπεται σε μια βροχή από νότες και κτίρια με κόκκινα περιγράμματα στο τελευταίο σαλόνι, η δυστυχία, ο πόνος, ο κοινωνικός αποκλεισμός κι η φτώχεια ούτε εκλείπουν ούτε απαλείφονται από τη μνήμη με τρόπο μαγικό.

Δεν είναι άλλωστε το στιγμιαίο, περαστικό, άκοπο θαύμα το ζητούμενο. Ούτε στην τέχνη αλλά ούτε και σ’ αυτό τον κόσμο. Η ιστορία του Παλιόπαιδου, μια ιστορία στην οποία η μουσική, με όπλα την επιμονή και την πίστη, τολμά να αναμετρηθεί με τη ζοφερή πραγματικότητα και κατορθώνει να τη νικήσει, είναι η ζωντανή απόδειξη.

 

Λιάνα Δενεζάκη, Μία κόκκινη κλωστή κι ένα παρδαλό νησί!

Εκδοτικός Οίκος Α. Α. Λιβάνη, Αθήνα 2011 (από 4 ετών)

 

 

Δυο νησιά – το ένα υποταγμένο στην αρμονία της μουσικής, το άλλο παραδομένο στο παιχνίδι των χρωμάτων. Και δυο παιδιά – ο ένας ονειροπαρμένος ζωγράφος, η άλλη ρομαντική μουσικός. Μόνο που, για κακή τους τύχη, κι οι δυο γεννήθηκαν στο λάθος τόπο: στο νησί του αγοριού η πολυχρωμία είναι αιτία διωγμού και χλεύης, το ίδιο και η μουσική στο νησί του κοριτσιού. Μια μέρα τα δυο παιδιά παίρνουν των ομματιών τους και εγκαταλείπουν τον τόπο τους με πυξίδα την κόκκινη κλωστή των παραμυθιών. Θα συναντηθούν μεσοπέλαγα κι η συνάντησή τους αυτή θα γίνει η αιτία οι δυο τους κόσμοι να πλησιάσουν ο ένας τον άλλο και να μάθουν να συνυπάρχουν αρμονικά.

Μια ιστορία για το δικαίωμα στη διαφορετικότητα και στη συνύπαρξη, αλλά και για την ανεξάντλητη ομορφιά των ήχων και των εικόνων, γραμμένη και εικονογραφημένη από τη Λιάνα Δενεζάκη, η οποία δεν καταφεύγει σε σχηματικά δίπολα του τύπου «καλό-κακό», αλλά επιλέγει δυο απ’ τα πιο όμορφα συστατικά της ζωής μας, τη μουσική και το χρώμα, για να οικοδομήσει δυο συμπαγείς, απόλυτους στα πιστεύω τους και εχθρικά διακείμενους μεταξύ τους κόσμους. Δείχνοντας έτσι ότι ακόμα και τα όμορφα πράγματα, όταν ακολουθούν την οδό του απόλυτου, καταλήγουν να μεταλλαχτούν από πηγές χαράς σε κολαστήριο για οποιονδήποτε δεν μπορεί να ευθυγραμμιστεί με τη λογική τους. Οι ήρωες της ιστορίας μας ωστόσο, αν και μαύρα πρόβατα στον τόπο τους, όταν συναντηθούν κι ανακαλύψουν ο καθένας ότι το νησί του άλλου είναι ακριβώς το μέρος που αντιπροσωπεύει τις δικές του κλίσεις και τα δικά του ενδιαφέροντα, δεν καταφεύγουν στην απλοϊκή λύση της… ανταλλαγής πατρίδων. Ίσα ίσα, αυτό που ξυπνάει μέσα τους είναι η αγάπη κι η νοσταλγία για τον δικό τους τόπο, καθώς ό,τι άφησαν πίσω, όσο κι αν τους πλήγωσε και τους απόδιωξε, γίνεται πηγή έμπνευσης και δημιουργικής έκφρασης.

Η λύση στην ιστορία μας τελικά έρχεται από την κόκκινη κλωστή του παραμυθιού, η οποία φέρνει πιο κοντά τα δυο νησιά και τους κατοίκους τους. Μια κόκκινη κλωστή πάντως που δεν είναι ένας από μηχανής Θεός ο οποίος ως διά μαγείας δίνει διέξοδο στα προβλήματα των ηρώων. Είναι, ας μην ξεχνάμε, εκτός από παράγοντας της λύσης, και βασικό συστατικό της δέσης της ιστορίας, αφού πιασμένοι από αυτή φεύγουν οι δυο μικροί ήρωες από τα νησιά τους σε αναζήτηση μιας καλύτερης ζωής. Έτσι, πέρα από το προφανές αυτοαναφορικό της στίγμα, αποκαλύπτει και μια μάλλον τραυματική και οδυνηρή πραγματικότητα: ότι, στον κόσμο των «απόλυτων» και «μοναδικών» αληθειών που έχουμε την ατυχία να ζούμε, συχνά μόνο η συνειδητή «απόδραση» στο παραμύθι, ή έστω η υιοθέτηση μιας εναλλακτικής, ονειρικής, παραμυθένιας οπτικής, μπορεί να μας απαλλάξει από τη σκλαβιά της μονοτονίας που αυθαίρετα επιβάλλεται στις ζωές μας. Στο παραμύθι, βλέπετε, όλα είναι εφικτά: τα εμπόδια κατανικούνται ή παραμερίζονται βολικά· η ομορφιά πάντα κερδίζει τη μάχη· και τα αντίθετα ζουν αρμονικά.

Η Λιάνα Δενεζάκη έχει την τύχη να γράφει και να ζωγραφίζει η ίδια τις ιστορίες της. Κατά κάποιον τρόπο έχει υπερβεί το διχασμό ανάμεσα στην αρμονία των λέξεων και στην πολυχρωμία των εικόνων. Έτσι, στο βιβλίο της βλέπουμε να μπλέκονται χρώματα απαλά και χρώματα έντονα, λέξεις χρωματιστές και μελωδικές ρίμες, ετερόκλητες γραμματοσειρές και κυματιστές νότες, με την κόκκινη κλωστή του παραμυθιού, πανταχού παρούσα, να τα τυλίγει όλα τρυφερά και μαγικά, φτιάχνοντας έναν όμορφο κόσμο όπου εντέλει βασιλεύουν παρέα η αρμονία των χρωμάτων κι η πολυχρωμία των ήχων.

Κατί Τρεβελιάν - Χάιντ Κόρνερ, Το όνειρο του βασιλιά Ιβάν

Μετάφραση: Πόλυ Βασιλάκη, Εκδόσεις Κάστωρ, Αθήνα 2001 (από 5 ετών)

Κι όμως, υπάρχουν και τέτοιοι βασιλιάδες: ευαίσθητοι, ποιητικοί, λάτρεις της μουσικής και κυνηγοί του ονείρου. Στα παραμύθια τουλάχιστον. Εκεί που όλα μπορούν να γίνουν αλήθεια και τ' όνειρο ν' ανοίξει μονοπάτια ευτυχίας που η πραγματικότητα αρνείται να αποκαλύψει.

Ένας τέτοιος τύπος είναι ο βασιλιάς Ιβάν. Μοναχικός, χωρίς να έχει ποτέ του αγαπήσει. Ένα βράδυ, στον ύπνο του, καταδύεται στο τοπίο ενός αλλόκοτου ονείρου, που τον ταξιδεύει σε πορφυρούς ουρανούς και σε καταπράσινα λιβάδια με γιγαντιαία λουλούδια, σ' έναν κόσμο όπου βασιλεύει η μουσική. Ένα φίδι-φλάουτο, ένα μουσικό δέντρο όπου ανθίζει ένα βιολί, ένα πουλί-αρμόνικα, ο άνεμος, ένα πουλί-λύρα, ψάρια-τρομπέτες και μια γάτα-ακορντεόν θα κατευθύνουν τον Ιβάν πάνω από λόφους και δάση, μέσα από λίμνες και θλιμμένες πολιτείες, πέρα από ηφαίστεια, στην είσοδο μιας σπηλιάς. Κι όταν, φτάνοντας μες στη σπηλιά, θ' ακούσει το τραγούδι της όμορφης βασίλισσας, τ' όνειρο τον εγκαταλείπει, κι αυτός ξυπνά απελπισμένος. Στον πραγματικό κόσμο πια, θα βρει στην αγωνιώδη του αναζήτηση της βασίλισσας μια ανέλπιστη σύμμαχο και βοηθό, που θα του αποκαλύψει πού ζει η αγαπημένη του και θα τον συνοδέψει στο ταξίδι με το βασιλικό αερόστατο ως τη χώρα της.

Η αφήγηση μοιράζεται σκόπιμα μ' έναν τρόπο ανισοβαρή ανάμεσα στην ονειρική βόλτα του βασιλιά και στην αναζήτηση της βασίλισσας στον πραγματικό κόσμο. Αν η περιπλάνησή του μέσα στ' όνειρο είναι χρονοβόρα και κοπιώδης, το να μάθει το πώς και το πού θα βρει τη βασίλισσά του στην πραγματικότητα αποδεικνύεται πολύ πιο εύκολο, οδηγώντας τον με συνοπτικές διαδικασίες στην ευτυχία. Το όνειρο άλλωστε είναι αυτό που του δίνει το μεγάλο κι ωραίο ταξίδι: την ανακάλυψη των βαθύτερων επιθυμιών του. Η πραγματικότητα μετά απ' αυτό είναι πολύ πιο εύκολα αναγνώσιμη. Με απλά λόγια, η ιστορία του Ιβάν μάς λέει ότι συχνά αυτό που επιθυμούμε βρίσκεται σε προφανές σημείο. Αυτός που μας το κρύβει είναι ο ίδιος μας ο εαυτός και τα ανυπέρβλητα εμπόδια που μας βάζουν οι αυτολογοκριτικοί μηχανισμοί μας, φυλακίζοντας τις επιθυμίες μας στα σπηλαιώδη, εσώτερα βάθη του είναι μας. Οι ψυχαναλυτικές αναφορές είναι σαφείς. Όσο για τα αλλόκοτα πλάσματα που συναντά ο Ιβάν, όχι μόνο δεν προξενούν κανένα τρόμο, αλλά λειτουργούν ως τα μέσα που θα τον οδηγήσουν τελικά στην κατάδυση στο ασυνείδητό του και κατ' επέκταση στην ανακάλυψη των εσώτερων -και αρχικά τουλάχιστον άγνωστων ακόμα και στον ίδιο- επιθυμιών του.

Η μουσική γίνεται ο κώδικας αποτύπωσης της αναζήτησης και της συναισθηματικής κλιμάκωσης του Ιβάν: άλλοτε θλιμμένη, άλλοτε χαρωπή, άλλοτε γοητευτική, άλλοτε αέρινη, ουράνια, θεϊκή, ύστερα παράφωνη κι εντέλει σπαρακτική. Κι αν ο ήχος απ' το βιολί κι από τα παράδοξα μουσικά πλάσματα που συνοδεύουν το βασιλιά στην αναζήτησή του είναι δάνειος και μεταλλάσσεται ανάλογα με τις συναισθηματικές μεταπτώσεις του ήρωα, το αντικείμενο του έρωτά του έχει μόνο το τραγούδι της φωνής του, μαγευτικότερο απ' όλες τις άλλες μουσικές. 

Αξίζει να σταθούμε ιδιαίτερα στην εξαιρετική εικονογράφηση, η οποία, με σουρεαλιστική διάθεση ανάμεικτη μ' ένα ναΐφ πνεύμα, με πλάσματα  τα οποία στη σύλληψή τους τουλάχιστον μοιάζουν να έχουν δραπετεύσει από πίνακα του Νταλί και στην εκτέλεσή τους παραπέμπουν σε πολιτισμούς της Ανατολής, αποτυπώνει μοναδικά τόσο τον ονειρικό όσο και τον πραγματικό κόσμο του Ιβάν.

Ο βασιλιάς Ιβάν μπορεί να έχει την πολυτέλεια να κινείται σ' έναν παραμυθένιο κόσμο όπου τα βάσανα της διακυβέρνησης περισσεύουν, πάντως κατόρθωσε να κερδίσει μια ξεχωριστή θέση στις καρδιές μας. Θεωρώ ιδανική κατακλείδα για τη σημερινή ανάρτηση το σχόλιο της πενταμισάχρονης συναναγνώστριάς μου όταν φτάσαμε στην τελευταία σελίδα του βιβλίου: "Ωραίο!" Με ένα τεράστιο, ευτυχισμένο χαμόγελο να συνοδεύει αυτή τη μία και μοναδική λέξη, που ήδη τα είχε πει από μόνη της όλα.