Philip Kerr, Φρίντριχ, ένας σπουδαίος ντετέκτιβ

Μετάφραση: Στεφανία Φέρρο, Κέδρος, Αθήνα 2019

Φαντάσου, λέει, να είσαι παιδί που λατρεύει τα βιβλία και δίπλα στο σπίτι σου να ζει ο συγγραφέας του πιο αγαπημένου σου απ’ όλα, εκείνου που έχεις διαβάσει ίσαμε είκοσι φορές. Και φαντάσου το αγαπημένο σου βιβλίο να έχει γίνει και ταινία κι εσύ, στην πρεμιέρα, να γνωρίζεσαι και να μιλάς με τους συντελεστές της. Και φαντάσου όλα αυτά να γίνονται σε μια πόλη σπουδαία σαν το Βερολίνο. Αλλά –τι κρίμα– να συμβαίνουν την τελείως λάθος εποχή: τα χρόνια της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία. Τυχερός και μαζί άτυχος της υπόθεσης ο νεαρός Φρίντριχ, μέγας φαν του βιβλίου Ο Αιμίλιος κι οι ντετέκτιβ του Έριχ Κέστνερ και ήρωας του μυθιστορήματος του Φίλιπ Κερ Φρίντριχ, ένας σπουδαίος ντετέκτιβ.

Ο Φρίντριχ, παιδί με έμφυτο αίσθημα του δικαίου, με μεγάλο όνειρο ζωής να γίνει κι ο ίδιος ντετέκτιβ, κινείται στην ίδια εκείνη πόλη όπου εκτυλίσσεται η ιστορία του επαρχιώτη Αιμίλιου του Κέστνερ, στους ίδιους δρόμους και στις ίδιες πλατείες στις οποίες ένα ασκέρι νεαρών ντετέκτιβ κυνηγούσαν τον άντρα που έκλεψε τα χρήματα του Αιμίλιου. Ωστόσο από το βιβλίο του Κερ λείπει η ελαφράδα που χαρακτηρίζει το μυθιστόρημα του Κέστνερ, καθώς την πόλη πια βαραίνει το σύννεφο του ραγδαία επερχόμενου ναζισμού. Ο ήρωάς του θα δει το αγαπημένο του βιβλίο με την υπογραφή του συγγραφέα που θαυμάζει να πετιέται από τα χέρια του αδερφού του και ένθερμου υποστηρικτή των ναζί στην πυρά, θα επιφορτισθεί από έναν αστυνομικό με την αποστολή να παρακολουθήσει τον Έριχ Κέστνερ ως ύποπτο για… κατασκοπεία, αλλά και θα βρεθεί αντιμέτωπος με ένα άγριο έγκλημα που θα αποκαλύψει στα μάτια του ένα μικρό μόνο δείγμα της ναζιστικής θηριωδίας. 

Στο βιβλίο του ο Κερ κατορθώνει να δώσει μια ενδιαφέρουσα τοιχογραφία της γερμανικής κοινωνίας τα χρόνια της εδραίωσης του ναζισμού: οικογένειες διχασμένες λόγω έντονων πολιτικών διαφορών, διακρίσεις σε βάρος Εβραίων και ομοφυλόφιλων που εγκαταλείπουν έντρομοι τη χώρα, σκληρή προπαγάνδα, φίμωση των ελεύθερων φωνών στην εκπαίδευση και στον Τύπο κι ένας λαμπρός πνευματικός και καλλιτεχνικός κόσμος (ο Τρίερ, ο εικονογράφος του Κέστνερ, ο Λίμπερμαν, ο Ουάιλντερ και τόσοι άλλοι) σε άγριο, ανελέητο διωγμό.

Ο Έριχ Κέστνερ είναι ένα από τα πρόσωπα που συνιστούν μοχλούς της πλοκής, παίζοντας βασικό ρόλο σε αυτή, κάτι που φαντάζομαι ότι ούτε θα τον ξένιζε ούτε θα τον ενοχλούσε. Κι ο ίδιος άλλωστε συνήθιζε να κάνει τα περάσματά του και στα δικά του βιβλία, είτε απευθυνόμενος στον αναγνώστη για να μοιραστεί τις σκέψεις του μαζί του, είτε –όπως στην περίπτωση του Αιμίλιου και των ντετέκτιβ του–, ως δευτερεύον πρόσωπο της ιστορίας. Στο βιβλίο του Κερ ο Κέστνερ είναι ο νηφάλιος σύμβουλος που θα σταθεί στο πλευρό του νεαρού Φρίντριχ βοηθώντας τον να διακρίνει την αλήθεια από το ψέμα, αντιμετωπίζοντας με κατανόηση και ανθρωπιά τα ολισθήματά του αλλά και προφυλάσσοντάς τον από τις κακοτοπιές. Είναι ο διανοούμενος που δε στέκει απόμακρος από την κοινωνική πραγματικότητα, ο συγγραφέας που θα γίνει μάρτυρας της καύσης των ίδιων του των βιβλίων. Είναι ο αγνός πατριώτης, ο αμετανόητος Βερολινέζος που όμως δεν αντέχει να βλέπει την κατάντια της χώρας του και της πόλης του κάτω από το ναζιστικό καθεστώς.

Ο Κέστνερ κι ο ήρωάς του είναι τα μοναδικά εντέλει όπλα του απελπισμένου Φρίντριχ όταν αναγκαστεί να έρθει αντιμέτωπος με τη συνείδησή του. Μια κρίση συνείδησης που αποτυπώνεται σουρεαλιστικά στο βιβλίο μέσα από μια συγκλονιστική σκηνή αντιπαράθεσης ανάμεσα στον Αιμίλιο και σε μια καρικατούρα του Χίτλερ μέσα σ' ένα βαγόνι τρένου. Διαβάζοντάς τη, θυμήθηκα το ταξίδι ενός άλλου μυθιστορηματικού ήρωα με τρένο, παρέα με το βιβλίο του Κέστνερ και με κατεύθυνση το σπίτι του Χίτλερ στις Βαυαρικές Άλπεις. Αναφέρομαι στον Πιερό/Πίτερ, πρωταγωνιστή του βιβλίου του Τζον Μπόιν Το αγόρι στην κορυφή του βουνού, που εμπνέεται κι αυτός από τον ήρωα του Κέστνερ, για να λοξοδρομήσει πάντως στη συνέχεια. Αν και πολύ διαφορετικά μεταξύ τους, τα μυθιστορήματα του Μπόιν και του Κερ μοιράζονται άλλο ένα κοινό στοιχείο: και στα δυο είναι ένας συγγραφέας -ο Κέστνερ στον Φρίντριχ, ο Ανσέλ στο Αγόρι- εκείνος που θα κληθεί στο φινάλε να δώσει τον τόνο της ιστορίας, να διατηρήσει τη μνήμη, να συγχωρέσει. Παράξενη η μοίρα και το βάρος τελικά που κουβαλάει στην πλάτη του ο πνευματικός δημιουργός.

Σκεφτόμουν και κάτι άλλο καθώς διάβαζα τον Φρίντριχ: Πόσο αυτό το αγόρι μού θυμίζει στο ήθος τους ήρωες των βιβλίων του ίδιου του Κέστνερ: τίμιος, αγνός, ευφυής, φιλότιμος. Ας βρίσκεται σε πλεονεκτικότερη κοινωνικά θέση από τον Αιμίλιο ή τον Αντώνη, μοιάζει κι αυτός καμωμένος από την ίδια στόφα. Και δεν μπόρεσα να μη θυμηθώ το ερώτημα που είχα θέσει στον εαυτό μου όταν έγραφα πριν από κάποια χρόνια για ένα άλλο βιβλίο του Κέστνερ, την Τάξη που πετάει: «Άραγε», αναρωτιόμουν τότε, «πόσα από εκείνα τα τίμια, καθαρά αγόρια της ιπτάμενης τάξης του μπόρεσαν να επιβιώσουν απ’ το μακελειό, κρατώντας μέσα τους ζωντανό κάτι από τον αγνό εαυτό των παιδικών τους χρόνων;» Δύσκολο να φανταστείς το μέλλον μιας ορμητικής νέας γενιάς ύστερα από κάτι τόσο συντριπτικό όσο το ναζιστικό καθεστώς κι ο ρόλος του ηττημένου στον Β Παγκόσμιο Πόλεμο. Κι όμως, πριν από λίγες μέρες, καθώς έφτανα στην τελευταία σελίδα του Φρίντριχ, συνειδητοποιούσα ότι, κοντά εφτά χρόνια αφότου έθεσα στον εαυτό μου αυτό το ερώτημα, ο Φίλιπ Κερ μού είχε δώσει την απάντηση.